نشریه دانش سلامت و دین

موضوع سلامت، از مباحث اساسی و بنیادی هر جامعه‌ای است و از معیارهای پیشرفت و توسعه جوامع بشری برشمرده می‌شود. درنتیجه، شناسایی دقیق عوامل تمدیدکننده سلامتی، رفع ابهامات و پیچیدگی‌های مربوط با بیماری‌شناسی، کیفیت، سبک‌زدگی و همچنین علل آسیب‌های اجتماعی، می‌توانند راهگشای برنامه‌های ارتقاء سلامت جسمانی و روحانی جامعه باشند (یعقوب زاده. 1394: 2).

آشنایی با آراء و نظرات حکما و اندیشمندان یک ملت در حوزه سلامت نه‌تنها می‌تواند در ارتقای بینش، ژرف‌‌اندیشی و هویت‌پذیری آن ملت اثرگذار باشد، بلکه حتی می‌تواند در تدوین و طراحی سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها کلان متناسب با ویژگی‌های بومی، ملی و مذهبی کشور در عرصه‌های مختلف بسیار راهگشا باشد. ازاین‌رو، این مقاله به دنبال بررسی رویکرد یکی از حکمای بزرگ ایرانی، یعنی سعدی در خصوص سلامت جسم و روح و همچنین، میزان اهمیت و پیوند این دو حیطه در کتاب گلستان است.

شاخصه‌های سلامت جسمانی و روحانی از منظر شیخ اجل سعدی، در کتاب گلستان موردبررسی قرار گرفت و 31 حکایت از این کتاب استخراج شد که در آن‌ها، سعدی به شاخصه‌های سلامت جسم و روح پرداخته است. شاخصه‌های سلامت حوزه جسمانی شامل دو مقوله پرهیز از پرخوری و حفظ تعادل طبایع است؛ اما حکایات مربوط به شاخصه‌های حوزه سلامت روحانی، هم ازنظر تنوع موضوع و هم ازنظر کمّی، بسیار بیشتر از حوزه جسمانی است و به دو دسته کلی سلامت روحانی فردی و سلامت روحانی اجتماعی پرداخته‌اند.

«جدول 2. استخراج مقوله‌های اصلی و فرعی حکایات و مفاهیم مرتبط»

سلامت جسمانی

توجه به سلامت جسم، به‌عنوان مرکب روح، همواره موردتوجه حکما و اطباء گذشته و حال بوده است. آن‌ها جایگاه عقل سالم را در بدن سالم می‌دانستند. سعدی نیز در نصایح خود در قالب حکایات، به این مهم توجه داشته و در راستای حفظ سلامتی جسمانی، در ضمن حکایات کتاب گلستان به دو اصل مهم اشاره کرده است:

الف. پرهیز از پرخوری

شکم‌بارگی و پرخوری از منظر سعدی، صفتی نکوهیده به شمار می‌آید. افراط در خوردن و نوشیدن راه عقل سلیم را می‌بندد، انسان را اسیر تمایلات حیوانی می‌کند، دل را می‌میراند و از معرفت و حکمت تهی می‌سازد و سلامت را به خطر می‌اندازد. سعدی در کتاب گلستان از دو درویش فربه و لاغر سخن می‌گوید که در حبس فراموش شده بودند. درویش لاغر باوجوداینکه در ظاهر ضعیف به نظر می‌رسید، اما به دلیل عادت داشتن به کم‌خوری جان سالم به در می‌برد؛ اما رفیق فربه‌اش که به قناعت در خوردن خو نگرفته بود، به سبب شکم‌بارگی جان از کف می‌دهد (سعدی. 1372: 106). او همچنین در حکایتی دیگر درزمینه اعتدال در خوردن می‌فرماید:

«یکی از حکما پسر را نهی همی کرد از بسیار خوردن که سیری مردم را رنجور کند. گفت: ای پدر! گرسنگی خلق را بکشد، نشنیده‌ای که ظریفان گفته‌اند به سیری مردن به که گرسنگی بردن. گفت: اندازه نگه دار؛ «کلوا و اشربوا و لا تسْرفوا».

نه‌چندان بخور کز دهانت برآید                نه‌چندان که از ضعف جانت برآید

با آنکه در وجود طعام است عیش نفس   رنج آورد طعام که بیش از قدر بود

گر گل‌شکر خوری به تکلف زیان کند    ور نان خشک دیر خوری گل‌شکر بود

رنجوری را گفتند: دلت چه می‌خواهد؟ گفت: آنکه دلم چیزی نخواهد.

معده چو کج گشت و شکم‌درد خاست       سود ندارد همه اسباب راست»

(همان. 107)

اما اهمیت اجتناب از پرخوری از منظر سعدی، نه‌فقط از آن نظر است که تضمین‌کننده سلامت جسم است، بلکه هدف اصلی از تأمین سلامت جسمانی، حصول سلامت روحانی و رسیدن به کمال و معرفت معنوی و بالاخره، مقام خلیفه الهی و این همان اعتقاد به پیوند سلامت جسمانی و روحانی است.

اندرون از طعام خالی دار        تا در او نور معرفت بینی

تهی از حکمتی به علت آن      که پری از طعام تا بینی

 (همان: 82)

ب. حفظ تعادل طبایع

ازنظر حکما و اطبای گذشته، تمام موجودات هستی از آمیزش چهار عنصر آتش، هوا، آب و خاک تشکیل شده است. میزان و نسبت آمیختگی این عناصر اربعه در موجودات، مزاج‌های چهارگانه (گرم و خشک، گرم و تر، سرد و تر، سرد و خشک) را به وجود می‌آورد. هر آدمی با توجه به شرایط ارثی و محیطی با مزاجی خاص متولد می‌شود و این مزاج بدو تولد انسان، حد اعتدال برای اوست. پس آدمی باید بکوشد که عوامل محیطی و غیره، مزاج او را تغییر ندهند و از حالت اعتدال خارج نکنند؛ چراکه این عدم اعتدال صحت جسم و روح او را به مخاطره می‌اندازد (چغمینی. 1394: 7-15). سعدی نیز در کتاب گلستان خود بر لزوم حفظ تعادل تأکید می‌کند.

و حیات و ممات دنیوی انسان را در این اصل مهم می‌داند:

چار طبع مخالف سرکش          چند روزی بوند با هم خوش

چون یکی زین چهار شد غالب                جان شیرین برآید از قالب

 (همان: 15)

شاخصه‌های مربوط به سلامت روحانی در شماره آتی موردبررسی قرار می‌گیرد.

منابع

-              سعدی، مشرف‌الدین (1372). گلستان سعدی. به سعی و اهتمام اسماعیل شاهرودی. تهران: فخر رازی.

-              یعقوب زاده، ابراهیم (1394). بررسی رابطه سبک زندگی اسلامی و سلامت روان. بندرعباس: جهاد دانشگاهی (اولین همایش ملی و دومین همایش منطقه‌ای- هرمزگان 1394).

-              چغمینی، محمود بن محمد (1394). قانونچه فی الطب. تصحیح و ترجمه اسماعیل ناظم و محسن باغبان. تهران: المعی.

جملات مهم

-              آشنایی با آراء و نظرات حکما و اندیشمندان یک ملت در حوزه سلامت، نه‌تنها می‌تواند در ارتقای بینش، ژرف‌‌اندیشی و هویت‌پذیری آن ملت اثرگذار باشد، بلکه حتی می‌تواند در تدوین و طراحی سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها کلان متناسب با ویژگی‌های بومی، ملی و مذهبی کشور در عرصه‌های مختلف بسیار راهگشا باشد.

-              اهمیت اجتناب از پرخوری از منظر سعدی، نه‌فقط از آن نظر است که تضمین‌کننده سلامت جسم است، بلکه هدف اصلی از تأمین سلامت جسمانی، حصول سلامت روحانی و رسیدن به کمال و معرفت معنوی و بالاخره، مقام خلیفه الهی و این همان اعتقاد به پیوند سلامت جسمانی و روحانی است.

نویسندگان

ملیحه عابدینی            

      گروه علوم اجتماعی، دانشکده فرهنگ علوم اجتماعی و رفتاری، دانشگاه باقرالعلوم (ع)، قم، ایران.

      گروه تاریخ، دانشکده تاریخ، تمدن و مطالعات سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم (ع)، قم، ایران

مریم محسنی سیف‌آبادی    

    گروه تاریخ علوم پزشکی، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.