نشریه دانش سلامت و دین

نقش پایبندی به نماز در ارتقای سلامت روان‌شناختی و جسمانی

دین به‌طورکلی، همیشه راهنمایی مفیدی برای درمان بیماری‌های فیزیولوژیکی، و روانی ارائه کرده است. (Saniotis, 2018) در بیشتر مطالعات محققان نشان داده‌ شده است که مشارکت مذهبی و معنویت با نتایج سلامتی بهتری، ازجمله طول عمر بیشتر، مهارت‌های مقابله‌ای و کیفیت زندگی مرتبط با سلامت (حتی در زمان بیماری لاعلاج) همراه است،  و با اضطراب، افسردگی و خودکشی کمتر مرتبط است. آن‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که دین باعث پیشگیری از بیماری، مقابله با بیماری‌ها و بهبودی می‌شود.(Mueller et al., 2001)همچنین، سطوح بالای معنویت و دین‌داری با مرگ‌ومیر کمتر، بهبود کیفیت زندگی و رفاه، و سطوح پایین‌تر افسردگی و استرس روانی مرتبط است.(Levin, 1996) معنویت و دین‌داری ممکن است مکانیسم‌هایی اثرگذار بر نتایج سلامتی داشته باشد؛ از جمله سبک زندگی سالم‌تر، مانند رژیم غذایی سالم، مصرف کمتر سیگار و الکل، میزان کمتر استرس و افسردگی، خوش‌بینی و امید، تقویت روابط اجتماعی، و میزان کمتر خودکشی (Koenig et al., 1997; Rasic et al., 2011; Strawbridge et al., 1997).

مطالعات اخیر، از دیدگاه علمی به بررسی اثرات نماز در سلامتی پرداخته‌اند. در یک نظرسنجی از 4404 فرد مسلمان، محققان دریافتند شرکت‌کنندگانی که به‌طور منظم نماز می‌خواندند، به سلامت بهتری دست یافتند، رفتارهای مرتبط با سلامتی مطلوب‌تری را نشان دادند و خدمات پیشگیرانه، و رضایت بیشتر از مراقبت گزارش کردند. (O'Connor et al., 2005)

تأثیر روان‌شناختی نماز

در مطالعه‌ای بر 30 مرد مسلمان سالم، تأثیر نماز بر قدرت نسبی (RPa) الکتروانسفالوگرافی (EEG) و فعالیت عصبی خودمختار بررسی شد. نتایج الکتروانسفالوگرام در هنگام نماز نشان داد که نماز تغییراتی مثبت در عملکرد مغز ایجاد می‌کند. این تغییرات با افزایش مؤلفه پاراسمپاتیک و کاهش مؤلفه سمپاتیک در سیستم عصبی خودمختار (ANS) همراه بود. بنابراین، نماز ممکن است به تقویت آرامش، به حداقل رساندن اضطراب و کاهش خطرات قلبی عروقی کمک کند.(Doufesh et al., 2014) مطالعه‌ای که بر 335 پرسنل پرستاری مسلمان در کوالالامپور مالزی صورت گرفت، همبستگی مثبت قوی بین نماز و رضایت از زندگی را نشان داد. همچنین، نماز به کاهش استرس کمک کرده، رضایت از زندگی پرستاران مسلمان را بهبود داده است  .(Achour et al., 2021) مطالعه‌ای دیگر بر 935 عرب فلسطینی بالای 65 سال انجام شد و رابطه بین تعداد ساعات نماز در ماه در دوران میان‌سالی و عملکرد شناختی را بررسی کرد. نتایج این مطالعه نشان داد که نماز در دوران میان‌سالی به‌طور قابل توجهی احتمال اختلال شناختی خفیف بالای 65 سال را در زنان عرب در فلسطین کاهش می‌دهد. (Inzelberg et al., 2013) نتایج مطالعه‌ای که اخیراً صورت گرفت نشان داد  که هشت رکعت نماز ظهر و عصر، به‌طور قابل توجهی استرس اکسیداتیو را کاهش می‌دهد و به محافظت بهتر آنتی‌اکسیدانی در زنان مسن می‌انجامد. (Boy & Lelo, 2023)نماز، همچنین می‌تواند به درمان بیماران افسرده کمک کند. مرحله خواب REM  بیماران افسرده، در مقایسه با افراد عادی بیشتر است؛ یعنی زمان بیشتری را در مرحله REM به سر می‌برند که این باعث دیدن خواب‌های آشفته و پریشان می‌شود. این افزایش مدت خواب REM در ساعات نزدیک صبح اتفاق می‌افتد که اثرات بیدار شدن برای نماز صبح باعث می‌شود فرد از ورود به مرحله REM بازداشته شود و موجب کوتاه شدن آن و درمان افسردگی گردد. درمان‌های دارویی رایج ضدافسردگی سه حلقه‌ای از طریق کاهش مرحله REM  خواب، باعث درمان می‌شود. (Rees & Whitney, 2020)

تأثیر جسمانی نماز

مشارکت مذهبی، با بیماری‌های قلبی ـ عروقی کمتری همراه است. نماز، حداقل پنج بار در روز خوانده می‌شود و شامل یک سری حرکات مستلزم ایستادن، سجده و نشستن است. حرکات نماز ازنظر ارزش تمرین بدنی معادل ورزش سبک است. حرکات فیزیکی در حین نماز ممکن است به پیشگیری از ترومبوز سیاهرگی عمقی کمک کند  .(AlAbdulwahab et al., 2013)

از اثرات مثبت نماز با کاهش استرس، اضطراب و افسردگی، به کاهش قابل توجه ضربان قلب افراد می‌انجامد. تغییراتی مثبت در ضربان قلب در رابطه با فعالیت نماز نیز گزارش شده است. هنگام نماز، وضعیت ایستاده بیشترین ضربان قلب و از طرفی، سجده کمترین ضربان قلب را در مقایسه با دیگر وضعیت‌ها نشان می‌دهد .(Boelens et al., 2009) فشارخون سیستولیک پیش از نماز 6/5±0/118 میلی‌متر جیوه و بعد از نماز 7/4±0/115 میلی‌متر جیوه گزارش شده است. برای زنان مسن، نماز ظهر و عصر 8 رکعتی به مدت 6 هفته در مقایسه با تنها 2 رکعت در یک بازه زمانی، بهبود معناداری در کاهش فشارخون و ضربان قلب به همراه داشته است  .(Boy et al., 2021)

بیشتر عضلات و مفاصل بدن معمولاً در اقامه نماز نقش دارند. این نوع فعالیت برای اکثر بیماران، ازجمله افراد مسن راحت است. در واقع، نماز را می‌توان به‌عنوان نوعی تمرین کششی در نظر گرفت. فعالیت‌های بدنی که هنگام نماز انجام می‌شود، ورزش‌های سبکی هستند که برای همه سنین و شرایط مناسب است. ازنظر جنبه‌ درمانی، نماز در ارتقای به‌زیستی روانی ـ فیزیکی در چندین مطالعه مورد بحث قرار گرفته و بر فواید اسکلتی عضلانی نماز که شامل حفظ تعادل وضعیتی، ایجاد تون عضلانی، بهبود گردش خون و نقش محافظتی در کاهش آرتروز است تأکید شده است. (Chamsi-Pasha & Chamsi-Pasha, 2021)برای مثال در مطالعه Yılmaz و همکاران، نقش نماز در استئوآرتریت زانو و لگن و پوکی استخوان مورد بررسی قرار گرفت. 46 بیمار که حداقل 10 سال نماز خوانده بودند و 40 بیمار که نماز نخوانده بودند در این مطالعه آینده‌نگر وارد شدند. نویسندگان به این نتیجه رسیدند که نماز هیچ اثر منفی بر آرتروز زانو و لگن ندارد. (Yılmaz et al., 2008)

همچنین تأثیر نماز بر شیوع و شدت استئوآرتریت زانو (OA) را در یک جمعیت سالمند تایلندی با قومیت یکسان، اما مذاهب مختلف مورد مطالعه قرار داد. در این مطالعه 153 بودایی و 150 مسلمان بالای 50 سال شرکت کردند. شیوع زانودرد در میان بودائی‌ها به‌طور قابل توجهی بیشتر از مسلمانان بود (Chokkhanchitchai et al., 2010).

منابع

Achour, M., Muhamad, A., Syihab, A. H., Mohd Nor, M. R., & Mohd Yusoff, M. Y. Z. (2021). Prayer moderating job stress among Muslim nursing staff at the University of Malaya Medical Centre (UMMC). Journal of religion and health, 60, 202-220.

AlAbdulwahab, S. S., Kachanathu, S. J., & Oluseye, K. (2013). Physical activity associated with prayer regimes improves standing dynamic balance of healthy people. Journal of physical therapy science, 25(12), 1565-1568.

Boelens, P. A., Reeves, R. R., Replogle, W. H., & Koenig, H. G. (2009). A randomized trial of the effect of prayer on depression and anxiety. The International Journal of Psychiatry in Medicine, 39(4), 377-392.

Boy, E., & Lelo, A. (2023). Salat dhuha effect on oxidative stress in elderly women: A randomized controlled trial. Saudi Journal of Biological Sciences, 30(4), 103603.

Boy, E., Lelo, A., Tarigan, A. P., Machrina, Y., Yusni, Y., Harahap, J., Sembiring, R. J., Syafril, S., Rusip, G., & Freeman, C. A. (2021). Salat Dhuha Improves Haemodynamic: A Randomized Controlled Study. Open Access Macedonian Journal of Medical Sciences, 9(B), 1695-1700.

Chamsi-Pasha, M., & Chamsi-Pasha, H. (2021). A review of the literature on the health benefits of Salat (Islamic prayer). Med J Malaysia, 76(1), 93-97.

Chokkhanchitchai, S., Tangarunsanti, T., Jaovisidha, S., Nantiruj, K., & Janwityanujit, S. (2010). The effect of religious practice on the prevalence of knee osteoarthritis. Clinical rheumatology, 29, 39-44.

Doufesh, H., Ibrahim, F., Ismail, N. A., & Wan Ahmad, W. A. (2014). Effect of Muslim prayer (Salat) on α electroencephalography and its relationship with autonomic nervous system activity. The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 20(7), 558-562.

Inzelberg, R., E Afgin, A., Massarwa, M., Schechtman, E., D Israeli-Korn, S., Strugatsky, R., Abuful, A., Kravitz, E., A Farrer, L., & P Friedland, R. (2013). Prayer at midlife is associated with reduced risk of cognitive decline in Arabic women. Current Alzheimer Research, 10(3), 340-346.

Koenig, H. G., Cohen, H. J., George, L. K., Hays, J. C., Larson, D. B., & Blazer, D. G. (1997). Attendance at religious services, interleukin-6, and other biological parameters of immune function in older adults. The International Journal of Psychiatry in Medicine, 27(3), 233-250.

Levin, J. S. (1996). How religion influences morbidity and health: Reflections on natural history, salutogenesis and host resistance. Social science & medicine, 43(5), 849-864.

Mueller, P. S., Plevak, D. J., & Rummans, T. A. (2001). Religious involvement, spirituality, and medicine: implications for clinical practice. Mayo clinic proceedings,

O'Connor, P. J., Pronk, N. P., Tan, A., & Whitebird, R. R. (2005). Characteristics of adults who use prayer as an alternative therapy. American Journal of Health Promotion, 19(5), 369-375.

Rasic, D., Robinson, J. A., Bolton, J., Bienvenu, O. J., & Sareen, J. (2011). Longitudinal relationships of religious worship attendance and spirituality with major depression, anxiety disorders, and suicidal ideation and attempts: Findings from the Baltimore epidemiologic catchment area study. Journal of psychiatric research, 45(6), 848-854.

Rees, O., & Whitney, L. (2020). The sleep paralysis nightmare, wrathful deities, and the archetypes of the collective unconscious. Psychological Perspectives, 63(1), 23-39.

Saniotis, A. (2018). Understanding mind/body medicine from Muslim religious practices of Salat and Dhikr. Journal of religion and health, 57, 849-857.

Strawbridge, W. J., Cohen, R. D., Shema, S. J., & Kaplan, G. A. (1997). Frequent attendance at religious services and mortality over 28 years. American Journal of Public Health, 87(6), 957-961.

Yılmaz, S., Kart-Köseoglu, H., Guler, O., & Yucel, E. (2008). Effect of prayer on osteoarthritis and osteoporosis. Rheumatology International, 28, 429-436.

جملات کلیدی

 نماز، واجب الهی است که خداوند در پنج وعده روزانه مقرر کرده و از مهم‌ترین اثرات آن، نزدیکی به خداوند و دریافت رحمت بی‌کران اوست. جدیدترین یافته‌های علمی حاکی از آن است که دین و معنویت تأثیرات مثبت فراوانی بر سلامت جسمانی و روان‌شناختی دارند و سبب ارتقای وضعیت سلامتی فرد و پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها می‌شوند‌. با توجه به اثرات مثبت فراوان دین و معنویت بر سلامت جسمانی و روان‌شناختی، شایسته است به نقش این مهم در سیستم بهداشت و درمان کشور توجه بیشتری شده، از اثرات مثبت آن‌ها در پیشگیری و درمان بیماری‌ها استفاده شود.

نویسندگان

زهرا صبوحی           

دانشگاه علوم پزشکی ایران

زهرا طاهری خرامه  

مرکز تحقیقات سلامت معنوی، دانشگاه علوم پزشکی قم