نشریه دانش سلامت و دین

شاخصه‌های سلامت جسمانی و روحانی در کتاب گلستان سعدی (2)      

در شماره پیش، شاخصه‌های سلامت جسمانی از منظر کتاب گلستان سعدی بررسی شد. در این شماره، به شاخصه‌های سلامت روحانی در این کتاب پرداخته می‌شود.

شیخ اجل در ترسیم سلامت روحانی آدمی دو بخش ارتباطی، یعنی فردی و اجتماعی را مدنظر قرار داده است که در این مقاله، هر بخش به‌صورت جداگانه بررسی می‌شود.

الف. الگوی ارتباطی سلامت روحانی فردی

 در خصوص بعد فردی سلامت روحانی و شرایط حصول و ارتقای آن، سعدی در کتابگلستانالگوی رفتاری و عملی خاصی را در قالب حکایاتی نغز به تصویر کشیده است که با خوانش صحیح و دقیق این حکایات می‌توان ملاک‌های اصلی آن را استخراج کرد. الگوی ارتباطی ذیل با توجه به محوطه تصوری سعدی از مؤلفه‌های سلامت روحانی فردی در کتابگلستانترسیم شده است و در این مقاله، به برخی از مهم‌ترین آن‌ها پرداخته می‌شود:

تکریم خود

همانا، پروردگار قاهر بر تمام امور مسلط است و بر بنده زیبنده نیست تا نیاز خود را از بیگانه جویا شود. «ای مردم، شما (همگی) نیازمند خداوند هستید. تنها خداست که بی‌نیاز و شایسته هرگونه حمد و ستایش است». (فاطر:15)

سعدی با نگاه ژرف‌نگرانه و قلم هنرمندانه خود در راستای تحقق تکریم آدمی در پرتو بی‌نیازی از غیر خدا در حکایتی آورده است‌‌: «دو برادر، یکی خدمت سلطان کردی و دیگری به زور بازو نان خوردی. باری این توانگر گفت درویش را که چرا خدمت نکنی تا از مشقت کار کردن برهی؟ گفت تو چرا کار نکنی تا از مذلت خدمت رهایی یابی که خردمندان گفته‌اند: نان خود خوردن و نشستن، به که شمشیر زرین به خدمت بستن.

به دست آهن تفته کردن خمیر        

به از دست بر سینه، پیش امیر

عمر گران‌مایه در این صرف شد

تا چه خورم صیف و چه پوشم شتا

ای شکم خیره به نانی بساز

تا نکنی پشت به خدمت، دو تا»

(سعدی. 1372: 16)

از منظر سعدی، ارتقای کرامت انسانی از یک‌سو، به‌واسطه بی‌نیازی از غیر خالق و از سوی دیگر، در پرتو قناعت و مناعت طبع ممکن خواهد بود.

عبادت پروردگار

«تمام آنچه در آسمان‌ها و زمین از جنبندگان وجود دارد و همچنین فرشتگان برای خداوند سجده می‌کنند و تکبر‌ نمی‌ورزند». (نحل:49) «آیا ندیدی که تمام کسانی که در آسمان و تمام کسانی که در زمین هستند، برای خدا سجده می‌کنند؟! و خورشید و ماه و ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم! اما بسیاری (ابا دارند و) فرمان عذاب درباره آنان حتمی است و هرکس را خدا خوار کند، کسی او را گرامی نخواهد داشت!». (حج:18)

سعدی در کسوت مسلمانی حکیم، به تبعیت از قرآن کریم، پذیرش عبودیت و عبادت پروردگار را اولین گام آدمی در مسیر سلامت روحانی می‌داند و کتابگلستانرا با این عبارات شروع می‌کند: «منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت، هر نفسی که فرو می‌رود ممدّ حیات است و چون برمی‌آید مفرح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب.

از دست و زبان که برآید

کز عهده شکرش به درآید»

(همان. 1)

پرهیز از گناه

انسان، تنها با شناخت مقام خلیفه الهی و کرامت نفس خویش است که هیچ‌گاه به ننگ گناه‌ تن نمی‌دهد‌‌؛ چراکه کمال انسان در سایه رذیلت معصیت خدشه‌دار می‌گردد. سعدی در بیان لزوم و اهمیت برحذر ماندن از گناه در حکایتی آورده است: «پارسایی را دیدم بر کنار دریا که زخم پلنگ داشت و به هیچ دارو به نمی‌شد. مدت‌ها در آن رنجور بود و شکر خدای عزوجل علی‌الدوام گفتی. پرسیدندش که شکر چه می‌گویی؟ گفت: شکر آنکه به مصیبتی گرفتارم نه به معصیتی». (همان. 16)

در حقیقت، از منظر سعدی درد و جراحت و ناخوشی جسمانی بهتر از ارتکاب به معاصی است؛ چراکه معصیت مسبب ناخوشی روحانی و نرسیدن آدمی به مقام خلیفه الهی است.

ب. الگوی ارتباطی سلامت روحانی اجتماعی

نظام تصوری شیخ اجل از شبکه ارتباطی سلامت روحانی اجتماعی در کتاب گلستان بر نمودار ذیل مبتنی است:

مرتبه رسیدن انسان به آرامش زمانی محقق می‌شود که دیگران در آن سهیم و از آن بهره‌مند باشند. انسان‌ها موجوداتی اجتماعی هستند که نه‌تنها مکان زندگی، بلکه سلامت روحانی‌شان نیز به هم پیوند خورده است. توانایی داشتن ارتباط مناسب با دیگران، عاملی متقن در حفظ آرامش و سلامت روحانی فردی است که رضای پروردگار در آن نهفته است و ‌جز آن، غضب او را‌‌ در پی دارد. سعدی در حکایتی آورده است: «غافلی را شنیدم که خانه رعیت خراب کردی تا خزانه سلطان‌آباد کند، بی‌خبر از قول حکیمان که گفته‌اند: هر که خدای را عزوجل بیازارد تا دل خلقی به دست آرد، خداوند تعالی همان خلق را بر او بگمارد تا دمار از روزگارش برآرد». (همان. 27)

بررسی کتاب گلستان سعدی نشان می‌دهند که از بین 31 حکایت مرتبط با حوزه سلامت جسم و روح، حکایات حوزه جسمانی تنها به دو مقوله پرهیز از پرخوری و حفظ اعتدال طبع آدمی پرداخته‌اند؛ اما حکایات حوزه روحانی، هم ازنظر تعداد و هم ازنظر تنوع موضوع، از حکایات حوزه جسم بیشتر هستند و این موضوع نشان‌دهنده اهمیت بیشتر سلامت روحانی از منظر سعدی است. حکایات این حوزه به دو دسته تقسیم می‌شوند. مقولات دسته اول به سلامت روحانی فردی و مقولات دسته دوم به سلامت روحانی اجتماعی پرداخته‌اند. سعدی با برشمردن این دو حیطه، به‌عنوان دو مضمون اصلی، به اهمیت کسب این دو، به‌مثابه دو روی سکه توجه می‌کند که هر یکی دیگری را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. سلامت روحانی فردی مؤلفه‌هایی همچون عبادت، تکریم خو، توکل، پرهیز از گناه، تفکر در نعمات الهی، مشورت، شکر نعمت، و آخرت‌مداری را در برمی‌گیرد و سلامت روحانی اجتماعی نیز شامل مؤلفه‌هایی، همچون تکریم دیگران، انفاق، احسان، خوش‌خلقی، گذشت، تدبیر، تواضع و عیب‌پوشی است. در حقیقت، سعدی در کتابگلستاننه‌تنها به سلامت روحانی بیش از سلامت جسمانی بها داده است، بلکه سلامت روحانی را هم امری شخصی و هم اجتماعی دانسته است و تلاش برای حصول و ارتقای سلامت فردی را به نوعی درگرو سلامت اجتماعی می‌داند. عصاره این هدف والای سعدی در قالب دوبیتی ارزشمندی بر سردر سازمان ملل متحده، به‌عنوان هدفی مقدس و جهانی نقش بسته و این دو ویژگی رضایت فردی و انطباق عرفی، از مهم‌ترین ویژگی‌های سلامت روحانی در تعریف‌های امروزی است.

بنی‌آدم اعضای یکدیگرند       

که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار              

دگر عضوها را نباشد قرار

 (همان. 23)

منابع

   قرآن کریم

    سعدی، مشرف‌الدین (1372).گلستان. به سعی و اهتمام اسماعیل شاهرودی. تهران: فخر رازی.

جملات مهم

    بررسی کتاب گلستان سعدی نشان می‌دهند که از بین 31 حکایت مرتبط با حوزه سلامت جسم و روح، حکایات حوزه جسمانی تنها به دو مقوله پرهیز از پرخوری و حفظ اعتدال طبع آدمی پرداخته‌اند؛ اما حکایات حوزه روحانی هم ازنظر تعداد و هم ازنظر تنوع موضوع، از حکایات حوزه جسم بیشتر هستند و این موضوع نشان‌دهنده اهمیت بیشتر سلامت روحانی از منظر سعدی است.

نویسندگان

ملیحه عابدینی

               گروه علوم اجتماعی، دانشکده فرهنگ علوم اجتماعی و رفتاری، دانشگاه باقرالعلوم (ع)، قم، ایران.

               گروه تاریخ، دانشکده تاریخ، تمدن و مطالعات سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم (ع)، قم، ایران

مریم محسنی سیف‌آبادی

              گروه تاریخ علوم پزشکی، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.