نشریه دانش سلامت و دین

خواب از دیدگاه قرآن و آموزه های دینی

   خواب یکی از نعمت های خداوند است که تقریباً یک سوم عمر انسان را در بر می‌گیرد. انسان و همه موجودات زنده برای تجدید قوا و به دست آوردن نیروی لازم برای ادامه کار و فعالیت، به استراحت احتیاج دارند. به هنگام آرمیدن، بخش عظیمی از فعالیت‌های روحی و جسمی انسان تعطیل می‌شود و در پرتو آن، اعضای فرسوده بازسازی می‌شود؛ روح و جسم تقویت می‌گردد؛ نشاط تجدید می‌شود و سرانجام پس از رفع هرگونه خستگی و ناراحتی، آمادگی دوباره برای کار و تلاش و حضور جدی در عرصه اجتماع فراهم می‌شود(1). به حق، اگر خواب نباشد، روح و جسم انسان بسیار زود پژمرده و فرسوده می شود. از همین روی، خواب شایسته و بسنده و آرام، راز سلامت و شادابی انسان است. پس به هنگام خواب، روزنه‌ای به جهان دیگر گشوده می‌شود  و روان آدمی سبک بال و سبک پوی، به سوی عالم بالا می پوید. خلاصه سخن آن که در اسلام، خواب، قبل از این‌که یک پدیدة جسمانی باشد، یک پدیدة روحانی است(2).

خواب در قرآن

در قرآن، از خواب و رؤیا، بیشتر به عنوان یک «نشانه الهی» یاد شده است که پیامی برای ما به همراه دارد و ما را به سوی کمال هدایت می‌کند. در واقع، خواب، یکی از نشانه‌های الهی است که در خود، حکایت‌های ناگفته بسیار دارد. اگر کسی از خودی خود بیرون بیاید و به خواب، که سری در آن سو دارد و ما را به دیگرسو می‌کشاند، توجه کند، حکایت‌ها، اشارت‌ها و هدای‌ های بسیاری برایش پدیدار خواهد شد. ازهمین‌رو است که خداوند متعال، علاوه بر آن‌که خواب را به عنوان آیتی از آیات الهی برمی شمارد، در آن، نشانه‌ها و آیاتی را نیز منطوی کرده و ما را به شنیدن و تدبر در آن نشانه‌ها، دعوت کرده است(5). واژه‌ها و مفاهیمی مانند نوم، نعاس، سنه و رقد مربوط به مفهوم خواب هستند و واژگان رؤیا و حلم، مفهوم خواب دیدن را می رسانند(3).

خواب در آیات قرآنی، جدایی موقت نفس از جسم بیان شده است(مرگ موقت)(4). آیات مربوط به خواب به دو دسته تقسیم می‌شوند:

دسته اول، آیاتی که در آن‌ها به موضوع شب و جایگاه ویژه شب به عنوان زمان استراحت و خواب و جایگاه روز برای کار و تلاش، اشاره دارند و دسته دوم، آیاتی که به موضوع شب و عبادت و محدوده خواب در شب اشاره دارند(5) .

از جمله آیات در مورد خواب می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- و هو الّذى جعل لکم اللّیْل لباسآ و النّوْم سباتآ و جعل النّهار نشوراً

«او کسى است که شب را براى شما پوشش قرار داد و خواب را مایه استراحت و روز را وسیله حیات(حرکت)»  (سوره مبارکه فرقان، آیه 47)

- وجعلْنا نوْمکمْ سباتآ وجعلْنا اللّیْل لباساً

«خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم، و شب را پوششى(برای شما)» (سوره مبارکه نبأ، آیات 9 و 10) 

- اللّه الّذی جعل لکم اللّیْل لتسْکنوا فیه

«خداوند همان است که شب را برای شما قرار داد تا در آن سکونت و آرامش یابید» (سوره مبارکه غافر، آیه 61)

- ... و جعل اللّیْل سکناً

« و شب را مایه آرامش قرار داد» (سوره مبارکه انعام، آیه 96)            

- أ لمْ یروْا أنّا جعلْنا اللّیْل لیسْکنوا فیه و النّهار مبْصراً

«آیا ندیدند که ما شب را برای آرامش آن ها قرار دادیم و روز را روشنی بخش؟» (سوره مبارکه نمل، آیه 86)        

- و منْ آیاته منآمکمْ باللّیْل و النّهار

«و از نشانه هاى او، خواب شما در شب و روز است»  (سوره مبارکه روم، آیه 23)     

بر اساس آنچه از محتوا و مفاد آیات فوق برمی‌آید، خواب یک نعمت و هدیه الهی است که به انسان خاکی اجازه می دهد تا در یک زمان محدود، آلام و دغدغه‌هایش را التیام بخشد و رنج و سختی زندگی دنیوی را بر خود آسان نماید. قرآن، خواب را در دو بعد درون و بیرون (آفاق و انفس) می‌داند و به عنوان نمود از نظام حکیمانه آفریننده آن، مورد توجه قرار می دهد(6).

آداب خواب بر اساس آموزه های دینی

خواب و آداب آن در آموزه های قرآنی، از اهمیت والایی برخوردار است. به واسطه خواب مناسب، انسان می‌تواند به سلامت جسم و روح دست یابد و با رعایت آداب صحیح آن، ارتباط روح انسان با عالم ملکوتی و ربوبی برقرار شده و حقایق را درک نماید(7). یکی از آداب خواب، ذکر خداوند است. با توجه به آیه 28 سوره مبارکه رعد « ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب» می توان به فلسفه توصیه ذکر پیش از خواب پی برد(10). در قرآن مجید، یکی از ویژگی‌های متقین، کم خوابیدن است؛ در این باره در  تفسیر آیه 17 سوره مبارکه الذاریات چنین آمده است: « و کانوا قلیلاً من الّلیل ما یهجئون « اندکى از شب را می خوابیدند و بیشتر اوقات شب را به نماز و عبادت سپری می‌کردند(8). از مشهورترین ذکرها برای آرامش یافتن در بستر، سوره ناس و فلق و آیة الکرسی است. از امام باقر(ع) روایت شده که «هر کس هنگام خواب، دچار بیم و هراس می شود، وقتی وارد بستر خود شد، سوره ناس و فلق و آیة الکرسی را بخواند(9).

بعضی از مهم ترین آداب خواب عبارتند از:

 خوردن شام سبک، اعتدال در خوردن، مسواک زدن، تخلیه مثانه قبل از خواب، وضو گرفتن، پناه بردن به قرآن و اذکار سفارش شده و رعایت زمان خواب. حضرت امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه رسول خدا (ص) می خواست بخوابد، مسواک می زد و به رختخواب می رفت و بر پهلوی راستش می خوابید و دست راستش را زیر گونه راستش می نهاد»(9،10).

خواب قیلوله:

چنان چه فردی طبق برنامه عرضه شده از سوی دین مقدس اسلام، از سر شب تا اذان صبح بخوابد و بعد از نماز صبح فعالیت‌های روزانه را شروع کرده و از خواب بین الطلوعین و ابتدای روز که کراهت زیادی دارد، بپرهیزد، طبیعی است که نزدیک ظهر خواب آلوده شده و به استراحت نیاز دارد. جالب این است که این استراحت نیز از سوی دین سفارش و اثرات مطلوبی از آن بر روح و جسم آدمی گزارش شده است. تقویت حافظه از جمله این اثرات است که در حدیث نبوی به آن اشاره شده است(11). این خواب که خواب قیلوله نام دارد، خوابی است که در وسط روز باشد. حکما این نوع خواب را در تابستان که روزها طولانی است، مفید دانسته و از آن به عنوان سنت حضرت رسول a یاد کرده و انجام آن را ثواب دانسته اند و ترک آن را نیز عتاب به شمار نیاورده اند(10،12). علامه مجلسی در این خصوص فرموده است: «... و پیش از ظهر در وقت گرمی هوا و بعد از نماز ظهر و عصر خواب قیلوله سنت است»(13).

منابع:

- قرآن کریم

1- مکارم شیرازی، ناصر، (1362). تفسیر نمونه، تهران:دارالکتب الاسلامیه.

2- اسعد، محمدرضا. بررسی تطبیقی خواب و رؤیا در اندیشه های قرآنی و مثنوی مولانا. فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، سال سوم، شمارة 11،1388؛ صص 58-29.

3- خرمدشتی، ابراهیم؛ بررسی جایگاه و اعتبار خواب و رویا از منظر قرآن و حدیث. پایان‌نامه کارشناسی ارشد: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه کاشان، دانشکده علوم انسانی، 1392.

4- استادزاده، زیبا؛ آل یاسین، سیدعلی. خواب و رویا از منظر اسلام و روانشناسی، سومین کنفرانس جهانی روانشناسی و علوم تربیتی، حقوق و علوم اجتماعی در آغاز هزاره سوم، شیراز. نشریه فقه، حقوق و علوم جزا ، سال یکم، شماره 1، 1395،  صفحات 180-163.

5- بختیاری، ابوالحسن.(۱۳۹۴). خواب و بیداری به عنوان یکی از ارکان حفظ الصحه در قرآن کریم، دوفصلنامه پژوهش های میان رشته ای قرآن کریم ، دوره: 6، شماره: 2، صفحه 8-1.

6- حصارکی، محمدرضا؛ فیروزی، حسین. مفهوم خواب و رویا از منظر قرآن، عرفان و فلسفه.  دوره 14، شماره 56، اسفند1395.

7- Mafi F, Nemati D, Talebtash A. The rites of sleep in Islamic teaching. JMED, Vol.7, No.1, Spring & Summer 2015.

8- Tabatabai M. Almizan fi tafsir el Quran. Mohammad Baqer Moosavi Hamedani. Qom: The Qom Seminary Islamic publications Office; 1995. 554. [18].

9- مجلسی، محمد باقر. بحارالانوار، جلد 76، 1365.

10- Vajihe N, Hasan Namdar.  Research around sleep based on works of the digital collection of Research Center of Quran, Hadith and Medicine’s Sciences. Scientific Journal of Islamic studies in the field of health. Vol. 1, No.1, Autumn 2017.

11- نوری طبرسی، میرزا حسین. دارالسلام، جلد 3، صفحه 55.

12- Hakim Arzani AS. Mofrah-ul-Gholuob, Corrected by Esmaeel Nazem and Mohsen Baghbani. Vol 3. Tehran: Intsharat Al-Maee; 1391. P: 826 – 827. [in Persian].

13- Majlisi MB. Halyat al-Muttaqin. Qom: Intesharat Hijrat; 1375. P: 228. [in Persian]

 نویسندگان:

علی اکبر حق ویسی

رییس گروه تغذیه معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی استان قم و رئیس کارگروه سلامت بسیج سپاه امام علی بن ابیطالب(ع)

ابوالفضل محمدکریمی

کارشناس تغذیه مرکز خدمات جامع سلامت شاهد مرکز بهداشت شهرستان قم