نشریه دانش سلامت و دین

سازوکار اثرگذاری دین در ارتقای معنای زندگی

            از منابع مهم برای ارتقای معنای زندگی، دین و ارتباط با خداوند است؛ به‌گونه‌ای که برخی مدعی‌اند بدون وجود خدا، زندگی بی‌معنا خواهد بود. برخی از افراد سکولار نیز به این مسئله اذعان کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال، الکس روزنبرگ (2011) در کتاب خود به نام راهنمای ملحد به واقعیت، ادعا می‌کند: «ازآنجایی‌که جهان فیزیکی قابل مشاهده، تمام چیزی است که وجود دارد، زندگی انسان بی‌معنی است». این نکته در کنار شواهد متعددی که حاکی از ارتباط مثبت بین دین‌ و معنای زندگی است، مؤید این مسئله است که دین‌داری نقشی مهم در معنای زندگی ایفا می‌کند. به‌نحوی‌که تحقیقات، پیوسته از این ایده حمایت می‌کنند که معنای درک‌شده در زندگی، با مذهب ارتباط تنگاتنگی دارد. آیات قرآن کریم و روایات پیامبر اکرم | و روایات ائمه ^ هم آکنده از آموزه‌های مرتبط با معنای زندگی است. در این نوشتار، به برخی از سازوکارهای اثرگذاری دین در معنای زندگی می‌پردازیم.

دین، چهارچوبی برای درک جهان، خالق آن و جایگاه انسان در آن و نسبت و رابطه ما با خداوند، به‌عنوان خالق هستی، فراهم می‌کند که نقشی مهم در معنابخشی به زندگی دارد. درواقع، نظام‌های مذهبی مجموعه‌ای یکپارچه از باورها، اهداف و معانی را در اختیار افراد قرار می‌دهند که می‌توان از آن‌ها در توضیح پیچیدگی‌های زندگی استفاده کرد (Krok. 2015). قرآن کریم، رسالت اصلی خود را خارج کردن انسان از تاریکی‌ها به‌سوی نور معرفی کرده است:  الر کتابٌ أنْزلْناه إلیْک لتخْرج النّاس من الظّلمات إلى النّور بإذْن ربّهمْ إلى صراط الْعزیز الْحمید (ابراهیم: 1)؛ الر، (این) کتابى است که بر تو نازل کردیم، تا مردم را از تاریکی‌ها به‌سوی روشنایى به فرمان پروردگارشان درآوری، به‌سوی راه خداوند عزیز و حمید که یکی از مهم‌ترین مصادیق آن، توضیح همین چهارچوب است.

•           باورهای دینی، غالباً به دین‌داران می‌آموزد که انسان به چه دلیل در زمین است و چه مسئولیت‌های فردی و اجتماعی‌ای در زندگی دارد؛ نکته‌ای که می‌تواند اهداف انسان در زندگی را سامان دهد و انسان را به یک زندگی با معنای عمیق‌تر رهنمون شود.

برای نمونه، می‌توان گفت که قرآن کریم عبادت را هدف خلقت معرفی می‌کند؛ و ما خلقْت الْجنّ و الْإنْس إلّا لیعْبدون‏

(ذاریات: 56)؛ من جنّ و انس را نیافریدم، جز براى اینکه عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند).

•           دین راهنمایی‌هایی را در خصوص چگونگی زندگی خوب و معنادار ارائه می‌دهد که می‌تواند به زندگی هدفمند و معنادار و جهت‌دهی به اهداف جزئی انسان در زندگی کمک کند.

•           دین به ارتقای حمایت اجتماعی و احساس تعلق در جامعه کمک می‌کند که می‌تواند منبعی قدرتمند از معنای درک‌شده در زندگی باشد. برای مثال، می‌توان به روابط شخصی نزدیکی که برای یک فرد با شرکت در نماز جماعت، جلسات قرائت قرآن، مراسم دعا و سایر مراسمات مذهبی شکل می‌گیرد، اشاره کرد. همچنین، آموزه‌های مختلفی که دین‌داران را به حمایت از همدیگر دعوت می‌کند، از این قبیل است. ازاین‌رو، یکی از سازوکارهای ارتقای احساس معنادار بودن زندگی، افزایش احساس اهمیت فرد در روابط بین فردی و در نگاه دیگران است. این آموزه‌ها به دین‌داران کمک می‌کند تا با احساس حمایت و پذیرش از سوی دیگران، کمتر در دنیا احساس تنهایی کنند.

دین می‌تواند یک قطب نمای اخلاقی ارائه دهد. آموزه‌های دینی اغلب پیروان خود را راهنمایی می‌کنند که چگونه با دیگران رفتار کنند. این می‌تواند ‌به دین‌داران کمک کند تا تصمیمات خوبی بگیرند و زندگیشان با ارزش‌هایشان سازگار باشد که این مورد، از نکات مهم در معنای زندگی است.

•           آموزه‌های دینی چهارچوبی برای درک رنج، بیماری، بحران‌ها و از دست دادن‌ها فراهم می‌آورد.

•           ایمان مذهبی به مردم کمک می‌کند تا احساس کنند نه‌تنها در روابط بین فردی، بلکه در طرح کلان عالم اهمیت دارند. جهان قابل مشاهده به طرز غیرقابل‌تصوری پهناور است: قطر آن 93 میلیارد سال نوری تخمین زده شده است و حدود 14 میلیارد سال سن دارد. در این پس‌زمینه، به‌راحتی می‌توان فهمید که چرا برخی، انسان را کاملاً بی‌اهمیت می‌دانند. همان‌طور که استیون هاوکینگ زمانی بیان کرد: «علم به ما می‌گوید که بشر فقط یک تفاله شیمیایی در سیاره‌ای با اندازه متوسط است که به دور یک ستاره بسیار متوسط در حومه بیرونی یکی از صد میلیارد کهکشان می‌چرخد». درواقع، ناچیز بودن انسان ازنظر جسمی، در گستره وسیع زمان و مکان هستی، بدون توجه به جایگاه او در نظام هستی که دین آن را تبیین می‌کند، تهدیدی جدی برای حس معناداری او محسوب می‌شود. قرآن کریم جایگاه ویژه‌ای برای انسان در هستی قائل است. انسان می‌تواند به مقام خلیفه‌اللهی برسد: و إذْ قال ربّک للْملائکة إنّی جاعلٌ فی الْأرْض خلیفة... (بقره: 30)؛ (به خاطر بیاور) هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روى زمین، جانشینى قرار خواهم داد...».

براین‌اساس، آموزه‌های دینی با ارائه چهارچوبی برای درک هستی و جایگاه انسان در آن، هدف از خلقت، مسئولیت انسان، راهنمایی فکری و عملکردی انسان، ارتقای حمایت اجتماعی و احساس تعلق و ایجاد چهارچوبی برای درک رنج و سختی، به ارتقای معنای زندگی انسان و داشتن زندگی با معنایی عمیق‌تر و متعالی‌تر کمک می‌کند.

منابع

1.         قرآن کریم.

2.         Krok, D. (2015). The role of meaning in life within the relations of religious coping and psychological well-being. Journal of religion and health, 54, 2292-2308.

3.         Rosenberg, A. (2011). The atheist's guide to reality: Enjoying life without illusions. WW Norton & Company.

محمود شکوهی تبار

گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران. shokouhi@muq.ac.ir