نشریه دانش سلامت و دین

احکام فقهی درمان ناباروری

ناباروری، یکی از مشکلات شایع جوامع بشری است و به صورت عدم بروز بارداری پس از یک سال انجام مقاربت منظم و بدون استفاده از روش‌های جلوگیری از بارداری تعریف می‌شود (1). بنابر گزارش سازمان جهانی بهداشت، بیش از 70 میلیون زوج در سراسر دنیا و بیش از 1.5 میلیون زوج در ایران از این مشکل رنج می‌برند (1).

بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، ناباروری به معنای عدم بارداری (بدون توجه به نتیجه بارداری) زوجین پس از یک سال نزدیکی منظم محافظت‌نشده در مرحله باروری سیکل قاعدگی می‌باشد (1).

مطالعات متعدد در سراسر جهان، میزان شیوع ناباروری را در جوامع مختلف مورد بررسی قرار داده و نتایج متفاوتی را گزارش کرده‎اند که این میزان در چین، 3 درصد و در شفیلد انگلیس، 31 درصد گزارش شده است (2)، لیکن طبق آمار صادره وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی این رقم در ایران حدود 15 درصد می‌باشد(3).

ناباروری اگرچه یکی از مهم‌ترین بحران‌های دوران زندگی زناشویی است، با پیشرفت‌های کنونی، اغلب موارد آن قابل درمان است. شیوه‌های نوین باروری شامل روش‌های (IVF, IFT, ZIFT, TET, IUI, ITSCIT)  می‌باشد(4) که هر کدام مکانیسم‌ها و روش‌های خاص خود را دارا بوده و به‌طور کلی، به چهار دسته ذیل تقسیم می‌گردد(5):

1- باروری بین نطفه شوهر و تخمک همسر: در این روش، حالت‌های مختلفی وجود دارد که انجام باروری در داخل رحم همسر، در داخل رحم زن دیگر یا خارج از رحم صورت گرفته و جنین به رحم همسر، رحم زن دیگر یا دستگاه، منتقل می‌گردد.

2- باروری میان نطفه شوهر و تخمک همسر و انتقال به رحم همسر دیگر: در این روش نطفه مرد با تخمک همسر دوم ممزوج شده و به رحم همسر اول انتقال می‌یابد.

3- ایجاد باروری میان نطفه شوهر و زنی که نسبت همسری ندارند: در این روش نیز حالت‌های مختلفی وجود دارد که انجام باروری در داخل رحم زن بیگانه یا در خارج رحم و در محیط آزمایشگاهی صورت گرفته و جنین به رحم همسر، همسر دیگر و رحم زن بیگانه یا دستگاه منتقل می‌گردد.

4- ایجاد باروری میان نطفه مرد و زنی که نسبت همسری ندارند: در این روش، حالت‌های مختلفی وجود دارد که به شرح ذیل هستند:

الف- هویت مرد مجرد یا متأهل بیگانه، مشخص و هویت زن مجرد یا متأهل، مشخص است.

ب- هویت مرد مجرد یا متأهل بیگانه، مشخص و هویت زن مجرد یا متأهل، نامشخص است.

ج- هویت مرد مجرد یا متأهل بیگانه، نامشخص و هویت زن مجرد یا متأهل، مشخص است.

د- هویت مرد مجرد یا متأهل بیگانه، نامشخص و هویت زن مجرد یا متأهل، نامشخص است.

حال، با توجه به جمیع فروض مطرح شده فقهای شیعه جهت هر کدام از نمونه‌های فوق، احکام شرعی را بیان نموده‌اند که ذیلا با برخی فتاوای مشترک مراجع تقلید معاصر آشنا می شویم.

سؤال:  زنى از شوهر خود بچه‌دار نمى‌شود. آیا جایز است نطفه مرد دیگرى غیر از شوهر به وسیلۀ دستگاه در رحم او قرار داده شود و بدین [وسیله] حامله گردد و اگر جایز است، آیا تمام احکام مادرى و فرزندى مانند محرمیت و ارث و ...، جارى مى‌گردد.

حضرت آیت الله خامنه‌ای (حفظه الله):

 عمل مذکور اگر مستلزم ارتکاب مقدمات حرام از قبیل لمس و نظر حرام نباشد و مأمون و مصون از هر گونه مفسده‌اى باشد فى نفسه منعى ندارد، ولى در عین حال بهتر است از بچه‌دار شدن از این طریق ناممکن خودارى نماید(6).

حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانى (رحمة الله):

جایز نیست ولى اگر انجام دادند، حکم مادر و فرزندى بر آن‌ها مترتب مى‌شود(7)

حضرت آیت‌الله تبریزى (رحمة الله):

 جایز نیست نطفه مرد اجنبى در رحم زن اجنبیه قرار گیرد، ولى اگر این کار شد این زنى که نطفه غیر در رحم او واقع شده است، مادر بچه است و لکن شوهر او پدر این بچه نیست و این بچه از شوهر ارث نمى‌برد و پدر این بچه صاحب نطفه است.(8)

حضرت آیت‌الله مکارم شیرازى (حفظه الله):

جایز نیست.(9)

حضرت آیت‌الله صافى گلپایگانى (حفظه الله):

اگر مقصود انعقاد نطفه مرد اجنبى و زن اجنبیه است جایز نیست، و اگر مقصود این است که نطفه زن و نطفه شوهرش پس از انعقاد به رحم زن دیگر منتقل نماید. در صورتى که انجام این عمل مستلزم فعل حرام نباشد حکم به جواز خصوصا در صورتى که زن مادر استعداد نگهدارى جنین را نداشته باشد بعید نیست.(10)

حضرت آیت‌الله بهجت (رحمة الله):  

این عمل فى نفسه مانع ندارد ولى باید از لمس و نظر حرام اجتناب شود و فرزند ملحق به مرد و زن صاحب نطفه است و احتیاط‍‌ نسبت به صاحب رحم مراعات شود.(12)

سؤال: 1- آیا مرد، مى‌تواند منى خود را به بانک تجمید منى بسپارد و در سال‌هاى پیرى با زن جوانى ازدواج کرده و آن منى را با تخمک آن زن تلقیح کرده رشد دهند؟ تلقیح آن منى بعد از مرگ او با همسرش چه حکمى دارد؟

2- اگر به خاطر ضرورت علمى براى انجام کار روى سلول‌هاى زنده انسان، ناچار به تجمید جنین باشند، حکم این‌گونه تحقیق‌ها که براى درمان بیمارى‌هاى انسانها ضرورى است چیست‌؟

3- عده‌اى از زنان و مردان به دلایل مختلف نمى‌توانند بچه‌دار شوند، در بعضى موارد شوهر مشکل دارد و در برخى موارد زن، آیا در این صورت زن و شوهر مى‌توانند از منى و تخمک کس دیگرى استفاده کنند و بوسیله پزشکان در رحم زن قرار داده شود تا این زن و شوهر داراى فرزند بشوند؟ آیا این کار از نظر شرعى جایز است‌؟

حضرت آیت‌الله تبریزى (رحمة الله):

1- چنانچه مستلزم حرام نباشد در این صورت که خروج منى به طریق حلال باشد و نیز تلقیح توسط‍‌ خود زن یا شوهر او چنانچه زنده باشد صورت گیرد مانعى ندارد والله العالم.

2- تجمید جنین محترم جایز نیست و الله‌ العالم.

3- تلقیح نطفه مرد در رحم زن اجنبیه جایز نیست و استفاده از تخمک زن دیگر و تلقیح آن در خارج رحم با نطفه مردى براى گذاشتن آن در رحم زوجه او اگر مقارن به یک عمل حرام مثل لمس یا نظر محرم باشد حتى مثل نظر زن دیگر به عورت آن زن جایز نیست و الله العالم. (8)

حضرت آیت‌الله مکارم شیرازى (حفظه الله):

1- این کار تا زمانى که شوهر زنده است جایز مى‌باشد ولى پس از مرگ او اشکال دارد.

2- در صورت ضرورت اشکال ندارد.

3- استفاده از تخمک و منى اجنبى جایز نیست. (9)

حضرت آیت‌الله صافى گلپایگانى (حفظه الله):

1- در فرض سؤال اگر عمل مذکور مستلزم حرام نباشد فى نفسه اشکال ندارد. بلى، بعد از فوت زوج جواز تلقیح آن منى به همسرش محتاج به تأمل است و الله ‌العالم.

2- نظر به این‌که فعلا ضرورت حفظ‍‌ نسل محترمه در بین نیست اشکال دارد.

3-در فرض سؤال اگر مباشر عمل تلقیح غیر زوج باشد جایز نیست و اگر مباشر عمل تلقیح زوج باشد گرچه نفس عمل اشکال ندارد ولى فرزند متعلق به صاحبان نطفه است و الله‌ العالم. (10)

حضرت آیت‌الله سیستانى (حفظه الله):

1- فرض اول اشکال ندارد و فرض دوم بنابر احتیاط‍‌ جایز نیست.

2- تجمید جنین زنده به مدت طولانى جایز نیست.

3- اگر در خارج منى و تخمک تلقیح بشوند و سپس به رحم زن منتقل شود فى حد ذاته حرام نیست، ولى چون مستلزم لمس و نظر حرام است تا ضرورت و حرج پیدا نشده، جایز نیست. (11)

حضرت آیت‌الله بهجت (رحمة الله):

1- چون عمل تلقیح مقارن با محرماتى از قبیل لمس و نظر حرام است جایز نیست.

2- اگر منجر به موت او مى‌شود همان حکم سقط‍‌ جنین را دارد با تفصیل مذکور در محل خود.

3- جایز نیست. (12)

منابع:

1- دل‌پیشه، علی و همکاران.سیمای اپیدمیولوژی ناباروری در ایلام در سال 1392، مجله زنان، مامایی و نازایی ایران، دوره نوزدهم، شماره 98، صفه 8، اردیبهشت سال 1394

 2-che y, Cleland j. infertility in shanghai, prevalence, treatment, seeking and impact. J obstet gynaccol, 2002,no.22(6)

3- جان بابایی، قاسم. معاون درمان، پایگاه خبری- اطلاع‎رسانی وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی   http://behdasht.gov.ir/?siteid

4-  بهادری، محمد هادی و همکاران. ناباروری و روش‌های کمک باروری. انتشارات دانشگاه علوم پزشکی گیلان،۱۳۹۱

5- قاسمی، محمد علی. دانشنامه فقه پزشکی، مرکز فقهی ائمه اطهار، جلد سوم، چاپ اول، سال 1395

6- پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری:  http://farsi.khamenei.ir

7- پایگاه اطلاع‌رسانی آیه الله العظمی فاضل لنکرانی: http:// lankarani.com/persian

8 - پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی  تبریزی:fa.tabrizi.org

9- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی مکارم شیرازی:www.makarem.ir

10- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی صافی گلپایگانیwww.saafi.com;

11- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی  سیستانیwww.sistani.org.;

12- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی  بهجت : https://bahjat.ir

نویسنده:

محمد مهری‌ لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم