نشریه دانش سلامت و دین

امانت، آه امانت!

إنّ اللّه یأْمرکمْ أنْ تؤدّوا الْأمانات إلى‏ أهْلها و إذا حکمْتمْ بیْن النّاس أنْ تحْکموا بالْعدْل إنّ اللّه نعمّا یعظکمْ به إنّ اللّه کان سمیعاً بصیراً (سوره نساء/ آیه58)

یکی از موضوعات و قواعد اخلاق پزشکی و نیز یکی از سرفصل‌های اصلی درس اخلاق پزشکی و اخلاق حرفه‌ای دانشجویان علوم پزشکی، بحث «صداقت» یا «حقیقت‌گویی» است. پیشنهاد می‌شود این بحث را با این آیه‌ی کریمه که مرتبط با موضوع است، شروع ‌کنیم و با آن برکت دهیم.
این آیه کریمه می‌فرماید که خداوند به شما فرمان می‌دهد امانات را به صاحبانشان برگردانید. «امانت‌دار بودن» یکی از مواردی است که در اصول و قواعد اخلاقی، بر آن تأکید شده اما از آن طرف، استثناهایی هم برای آن بیان شده است. اما جالب این است که در اسلام، امانت‌دار بودن تقریباً مطلق است. به بیان دیگر، استثناهای این قاعده در آموزه‌های اسلامی، بسیار کم و در حد هیچ است! به لطف خداوند در شماره‌های بعدی به بحث احادیث آن هم خواهیم پرداخت و این اطلاق، روشن‌تر خواهد شد.
ما در سامانه‌ی سلامت، امانتدار جان و مال و ناموس و عرض و آبروی مردم هستیم و باید حواسمان باشد که خدای ناکرده، خواسته یا ناخواسته، مرتکب خیانت در امانت نشویم.
جان انسان‌ها، امانتی است که از جانب خداوند متعال در اختیار انسان نهاده شده است. ما انسان‌ها مالک جان خود نیستم و چون امانت‌دار این جان هستیم، حق نداریم که هرگونه میل داریم با آن رفتار کنیم. حتی بسیاری کسانی که به اصول «سودرسانی» و «ضررنرسانی» تمسّک می‌جویند هم، از آنجایی که مرگ را پایان همه چیز می‌پندارند، حفظ جان از گزند آسیب‌ها و عوامل مخرّب را نتیجه می‌گیرند. اما در نگاه توحیدی، جان انسان‌ها، ازبین‌رفتنی نیست. انسان، جاودانه است. به نظر می‌رسد خدای مهربان دانای حکیم، هر امر و فرمانی که به انسان نموده (واجب و مستحب)، و هر نهی و بازدارندگی که بیان فرموده است (حرام و مکروه)؛ از روی «رحمت»، «حکمت»، «علم» برای حفظ سلامت جان انسان است. امر به معروف و نهی از منکر، تلاش برای نجات جان بیمار در معرض مرگ، احیای قلبی ریوی، درمان بیماری¬های مرگبار، درمان بیماری¬ها برای پیشگیری از وخیم شدن حال بیمار، و ... مصادیقی از این امانت¬داری است.
جسم انسانی که به مراکز خدمات سلامت مراجعه می¬کند، امانت است و وظیفه¬ی اخلاقی ما دقت و مراقبت از این امانت است. مراجعه کننده¬ای که به خانه بهداشت یا مرکز خدمات سلامت آمده است، کودکی که در این مراکز در حال مراقبت سلامت است، مددجویی که در آمبولانس فوریتهای پزشکی 115 است، بیماری که در بخش فوریت یا داخلی یا مراقبت¬های ویژه یا زایمان بیمارستان است، ... ، امانت در نزد ماست. در این موارد باید به شدت مراقب باشیم که سلامت این امانت¬ها تأمین شود و از هر آسیبی به این امانت¬ها پیشگیری شود. برای افراد جامعه هم پیشگیری از بیماری‌ها با رعایت بهداشت، مصداقی از امانت‌داری است. در فقه ما، هر اقدامی که «ضرر معتنابه (ضرر قابل اعتنا و توجه) داشته باشد، مجاز نیست. از این رو هر اقدامی که به سلامت جسمی آسیب می‌رساند، حلال نخواهد بود. یکی از استدلال¬های قرآن کریم در ممنوعیّت مصرف مشروبات الکلی، «ضرررسانی» آن رفتار کنیم. حتی بسیاری کسانی که به اصول «سودرسانی» و «ضررنرسانی» تمسّک می‌جویند هم، از آنجایی که مرگ را پایان همه چیز می‌پندارند، حفظ جان از گزند آسیب‌ها و عوامل مخرّب را نتیجه می‌گیرند. اما در نگاه توحیدی، جان انسان‌ها، ازبین‌رفتنی نیست. انسان، جاودانه است. به نظر می‌رسد خدای مهربان دانای حکیم، هر امر و فرمانی که به انسان نموده (واجب و مستحب)، و هر نهی و بازدارندگی که بیان فرموده است (حرام و مکروه)؛ از روی «رحمت»، «حکمت»، «علم» برای حفظ سلامت جان انسان است. امر به معروف و نهی از منکر، تلاش برای نجات جان بیمار در معرض مرگ، احیای قلبی ریوی، درمان بیماری‌های مرگبار، درمان بیماری‌ها برای پیشگیری از وخیم شدن حال بیمار، و ... مصادیقی از این امانت‌داری است.
جسم انسانی که به مراکز خدمات سلامت مراجعه می‌کند، امانت است و وظیفه‌ی اخلاقی ما دقت و مراقبت از این امانت است. مراجعه کننده‌ای که به خانه بهداشت یا مرکز خدمات سلامت آمده است، کودکی که در این مراکز در حال مراقبت سلامت است، مددجویی که در آمبولانس فوریت‌های پزشکی 115 است، بیماری که در بخش فوریت یا داخلی یا مراقبت‌های ویژه یا زایمان بیمارستان است، ... ، امانت در نزد ماست. در این موارد باید به شدت مراقب باشیم که سلامت این امانت‌ها تأمین شود و از هر آسیبی به این امانت‌ها پیشگیری شود. برای افراد جامعه هم پیشگیری از بیماری‌ها با رعایت بهداشت، مصداقی از امانت‌داری است. در فقه ما، هر اقدامی که «ضرر معتنابه (ضرر قابل اعتنا و توجه) داشته باشد، مجاز نیست. از این رو هر اقدامی که به سلامت جسمی آسیب می‌رساند، حلال نخواهد بود. یکی از استدلال‌های قرآن کریم در ممنوعیّت مصرف مشروبات الکلی، «ضرررسانی» بیش از «سودرسانی»، « ... و إثمهما أکبر من نفعهما ...»؛  است. به نظر حقیر، بر اساس همین استدلال و با توجه به تأکید جدی دانش پزشکی؛ امروزه دخانیات (سیگار و قلیان و ...)، پرخوری، مصرف نوشابه، مصرف غذاهای فوری در حالت دسترسی به غذاهای سالم و ...، حلال نیست!!

اموال و وسایل مراجعه کنندگان هم امانت است. اگر وسیله‌ای یا پول یا شیء قیمتی یا هر چیزی از اموالی که برای گیرنده خدمات سلامت ارزشمند است نزد ما قرار گرفت، امانت است. به دقت فراوان باید مراقب آن باشیم. اگر چیزی از جیب بیمار در آمبولانس افتاد یا خود او وسیله‌ای تحویل ما داد، باید امانت‌دار باشیم. وقتی دریافت کننده خدمت سلامت در مراکز خدمات ما بی‌هوش است و وسایل او، گوشی‌اش، پول‌هایش و ... همه این‌ها در اختیار ما قرار گرفته است و خود او الآن نمی‌تواند اموال خودش را حفظ کند، همه‌ی ما اینجا باید امانت‌دار باشیم.
این سطح امانت‌داری مربوط به عموم جامعه و رعایت آن، نمادی از اخلاق حسنه عمومی جامعه است. در مورد ما ارائه کنندگان خدمات سلامت، یک سطح بالاتر و یک مورد خاصّ هم هست و آن «رازداری» است. اطلاعات بیمار که در اختیار ما قرار گرفته است، اسرار بیمار که ما با شرح حال و معاینه و انجام آزمایشات به دست می‌آوریم؛ امانت است. ما باید به شدت مراقب این دسته از امانت باشیم. کسی که عمداً اسرار بیمار را افشا می‌کند که وای به حال او، حتی نباید بی‌احتیاطی هم موجب افشای راز بیمار شود. البته ممکن است کسی بگوید رازداری و امانت حساب کردن آن در مورد عموم جامعه است. این درست است اما در مورد ما ارائه کنندگان سلامت، اولویت و اهمیت بالاتری دارد.
در ادامه آیه کریمه، خداوند متعال به ما امر می‌کند که به عدل حکم کنیم. هنگام تصمیم‌گیری در مورد خدمات سلامت و اولویت‌بندی خدمات سلامت، باید به اصل عدالت رفتار کنیم. خداوند موعظه‌های خوبی می‌کند، خداوند شنوا و بیناست. پس می‌توانیم بگوییم عاقل آن است که به پند و اندرز خداوند متعال، عمل کند خودش را حفظ کند، همه‌ی ما اینجا باید امانت‌دار باشیم.
این سطح امانت‌داری مربوط به عموم جامعه و رعایت آن، نمادی از اخلاق حسنه عمومی جامعه است. در مورد ما ارائه کنندگان خدمات سلامت، یک سطح بالاتر و یک مورد خاصّ هم هست و آن «رازداری» است. اطلاعات بیمار که در اختیار ما قرار گرفته است، اسرار بیمار که ما با شرح حال و معاینه و انجام آزمایشات به دست می‌آوریم؛ امانت است. ما باید به شدت مراقب این دسته از امانت باشیم. کسی که عمداً اسرار بیمار را افشا می‌کند که وای به حال او، حتی نباید بی‌احتیاطی هم موجب افشای راز بیمار شود. البته ممکن است کسی بگوید این رازداری و امانت حساب نمودن راز، در مورد عموم جامعه مصداق دارد. این درست است؛ اما در مورد ما ارائه کنندگان سلامت، اولویت و اهمیت بالاتری دارد.
در ادامه آیه کریمه، خداوند متعال به ما امر می‌کند که به عدل حکم کنیم. هنگام تصمیم‌گیری در مورد خدمات سلامت و اولویت‌بندی خدمات سلامت، باید به اصل عدالت رفتار کنیم. خداوند موعظه‌های خوبی می‌کند، خداوند شنوا و بیناست. پس می‌توانیم بگوییم عاقل آن است که به پند و اندرز خداوند متعال، عمل کند.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم