نشریه دانش سلامت و دین

تأثیر توکل در سلامت

تحقیقات درباره دین، معنویت و سلامت در 35 سال گذشته به‌سرعت رشد کرده است. بسیاری از محققان نیز در راستای شناخت جامع سلامت، به معرفی متغیرهای مذهبی- معنوی در مطالعات خود پرداخته‌اند (Koenig et al. 2021) و از سال 1999 و به‌ویژه از سال 2009 شاهد افزایش قابل توجه تعداد انتشارات در این زمینه هستیم (Demir. 2019).

آموزه‌های دینی تأثیراتی ویژه‌ بر سلامت جسمی و روانی دارد. بررسی‌های کوئینیگ و همکاران (Koenig et al. 2012)، لوین و شیلر و لارسون و همکاران، تأثیرات کلی مثبت دین بر سلامت جسمی و روانی را مشخص کرد و برخی نویسندگان را واداشت تا خواهان احیای روح معنویت در مراقبت‌های بهداشتی باشند (Townsend et al. 2002).

از آموزه‌های مهم و تأثیرگذار دینی در سلامت، توکل است. خواجه عبدالله انصاری در تعریف این مفهوم می‌‎نویسد: توکل به معنی واگذار کردن همه امور به صاحب آن و اعتماد کردن به اوست و برخی آن را به معنی انقطاع بنده از مخلوقات، در همه آرزوهایش دانسته‌اند (خمینی. 1373: 214).

تحقیقات متعدد نزدیک به این معنا که با تعبیر trust in god از آن یاد شده، در دنیا انجام شده است. برخی آن را متضمن سه باور اساسی علم خداوند، قدرت خدای متعالی و خیرخواهی حضرت حق دانسته‌اند (Rosmarin et al. 2009) که حاکی از نزدیکی این مفهوم به «توکل» در ادبیات متون اسلامی است. شواهد، حکایت از تأثیر توکل در ارتقای سلامت جسمی و روانی دارند. برای نمونه، تحقیقات Almaraz و همکاران نشان داد که اعتماد به خداوند رابطه معناداری با حمایت اجتماعی و احساسات افراد مبتلا به سرطان دارد (Almaraz et al. 2022) که دو متغیر اثرگذار در میزان سلامت بیماران سرطانی به شمار می‌رود ( Park et al. 2021).

ازنظر برخی محققان، از راه‌های اصلی یافتن رابطه بین دین، معنویت و سلامتی، قدرت توکل به خدا، به‌عنوان یک راهبرد مقابله مذهبی در مواجهه با موقعیتهای استرس‌زا (Rosmarin et al. 2011, Büssing et al. 2021, Ladak et al. 2020)، مانند مقابله با سرطان (Rassouli et al. 2015, Shaw et al. 2007)، HIV (Woods et al. 1999) یا COVID-19 (Javed & Parveen. 2021) است.

در متون اسلامی، توکل بسیار مورد تأکید و توجه قرار گرفته است. در سوره طلاق می‌خوانیم: «... و منْ یتّق اللّه یجْعلْ له مخْرجاً * و یرْزقْه منْ حیْث لا یحْتسب و منْ یتوکّلْ على اللّه فهو حسْبه إنّ اللّه بالغ أمْره قدْ جعل اللّه لکلّ شیْ‏ءٍ قدْراً (طلاق:2-3)؛ و کسى که از خدا پروا کند براى او راه خروجى (از مشکلات) قرار مى‏دهد و او را از راهى که گمان نمى‏برد روزى مى‏دهد، و کسى که بر خدا توکل نماید او برایش کافى است؛ مسلماً خداوند رساننده فرمان و تحقق‌بخشنده اراده خویش است؛ همانا خداوند براى هر چیزى اندازه‏اى قرار داده است». پیامبر اکرم (ص) درباره این آیه می‌فرماید: «لو أنّ النّاس کلّهم أخذوا بهذه الآیه لکفتهم: و من یتوکّلْ علی الله فهو حسْبه إنّ الله بالغ أمْره   (طبرسی. 1412 ق: 468)؛ اگر همه مردم به این آیه عمل می‌کردند، آنان را کفایت می‌کرد».

امام علی (ع) فرمود: «ما کان الله لیفتح باب التّوکّل ولم یجعل للمتوکّل مخرجاً؛ فإنّه سبحانه یقول: ومن یتّق الله یجعل له مخرجاً ویرزقه من حیث لا یحتسب و من یتوکّل علی الله فهو حسبه ( ارشاد القلوب. 1412 ق: 1/149)؛ نمی‌شود کسی به خداوند توکّل کند، ولی راهی برای خروج از مشکلات بر وی نگشاید و امورش را سامان ندهد!».

از پندهای خداوند متعال به حضرت عیسی(ع) این بود: «توکّل علیّ أکفک، ولا توکّل علی غیری فآخذ لک (کلینی. 1407 ق: 8/132)؛ به من توکّل کن تا امور تو را کفایت کنم».

تقویت توکل به خداوند، در گرو شناخت خداست. ایمان و باور به اینکه اولاً، خداوند عالم به همه نیازهای مادی و معنوی بندگان است. قادر مطلق است و قدرت لازم برای رفع نیازهای آنان را دارد و نسبت به بندگان رئوف و رحیم است و بخل در ذات مقدسش راه ندارد. ولایت بندگان را نیز بر عهده گرفته است و خود را یار و یاور و مدافع مؤمنان خوانده است.

همچنین، تقویت باور به توحید افعالی در این زمینه راهگشاست. توحید افعالی به معنای باور به این مسئله است که همه نظام‌های علّی و معلولی موجود در جهان و هر چیزی که در این عالم اتفاق می‌افتد، فعل خداست. هیچ موجودی به‌صورت مستقل نمی‌تواند فعلی انجام دهد و همه موجودات در انجام کارهای خود به فعل خدا و اراده او وابسته‌اند. بر پایه توحید افعالی، همان‌طور که خداوند در ذاتش شریکی ندارد، در فاعلیت هم شریک ندارد؛ یعنی هر کاری که هر مخلوقی انجام می‌دهد، فعل خداست.

همچنین، مطالعه آیات و روایاتی که نشان می‌دهد خداوند با عمل به وعده نصرت مؤمنان، آنان را یاری کرده است، می‌تواند به تقویت توکل کمک کند. در این زمینه، داستان‌های قرآنی امیدبخش و تاریخ سراسر امید صدر اسلام که بیانگر حمایت خدای متعالی است، می‌تواند به تقویت توکل بیانجامد.

براین اساس می‌توان از آموزه توکل و اعتماد به خداوند، به عنوان یک مداخله مؤثر در ارتقای سلامت بهره گرفت.

منابع

قرآن کریم.

-              طبرسى، حسن بن فضل ( 1412 ق)‏. مکارم الاخلاق. قم: الشریف الرضى‏.

-              دیلمى، حسن بن محمد‏(1412 ق‏). ارشاد القلوب الی الصواب ( للدیلمی). قم: الشریف الرضی.

-              کلینى، محمد بن یعقوب (1407 ق‏). ‏الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

-              خمینی، روح‌الله (1371). چهل حدیث. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

-              Almaraz, D., Saiz, J., Moreno Martín, F., Sánchez-Iglesias, I., Molina, A. J., Goldsby, T. L., & Rosmarin, D. H. (2022, June). Religiosity, Emotions and Health: The Role of Trust/Mistrust in God in People Affected by Cancer. In Healthcare (Vol. 10, No. 6, p. 1138). MDPI.

-              Büssing, A.; Starck, L.; van Treeck, K. Strategies to Cope with Phases of Spiritual Dryness in Seventh-Day Adventists. J. Relig. Health 2021, 60, 1281–1304.

-             

-              Demir, E. The Evolution of Spirituality, Religion and Health Publications: Yesterday, Today and Tomorrow. J. Relig. Health 2019,58, 1–13.

-              Javed, S.; Parveen, H. Adaptive Coping Strategies Used by People during Coronavirus. J. Educ. Health Promot. 2021, 10, 122.

-              Koenig, H & Dana King & Verna B. Carson (2012). Handbook of Religion and Health. Oxford University Press

-              Koenig, H.G.; Hamilton, J.B.; Doolittle, B.R. Training to Conduct Research on Religion, Spirituality and Health: A Commentary. J. Relig. Health 2021, 60, 2178–2189.

-              Ladak, L.A.; Gallagher, R.; Hasan, B.S.; Awais, K.; Abdullah, A.; Gullick, J. Exploring the Influence of Socio-Cultural Factors and Environmental Resources on the Health Related Quality of Life of Children and Adolescents after Congenital Heart Disease Surgery: Parental Perspectives from a Low Middle Income Country. J. Patient Rep. Outcomes 2020, 4, 72.

-              Park, J.-H.; Jung, Y.S.; Kim, J.Y.; Bae, S.H. Determinants of Quality of Life in Women Immediately Following the Completion of Primary Treatment of Breast Cancer: A Cross-Sectional Study. PLoS ONE 2021, 16, e0258447.

-              Rassouli, M.; Zamanzadeh, V.; Ghahramanian, A.; Abbaszadeh, A.; Alavi-Majd, H.; Nikanfar, A. Experiences of Patients with Cancer and Their Nurses on the Conditions of Spiritual Care and Spiritual Interventions in Oncology Units. Iran. J. Nurs. Midwifery Res. 2015, 20, 25–33. [PubMed]

-              Rosmarin, D.H.; Krumrei, E.J.; Andersson, G. Religion as a Predictor of Psychological Distress in Two Religious Communities. Cogn. Behav. Ther. 2009, 38, 54–64.

-              Rosmarin, D.H.; Pirutinsky, S.; Pargament, K.I. A Brief Measure of Core Religious Beliefs for Use in Psychiatric Settings. Int J Psychiatry Med. 2011, 41, 253–261.

-              Shaw, B.; Han, J.Y.; Kim, E.; Gustafson, D.; Hawkins, R.; Cleary, J.; McTavish, F.; Pingree, S.; Eliason, P.; Lumpkins, C. Effects of Prayer and Religious Expression within Computer Support Groups on Women with Breast Cancer. Psycho-Oncol. 2007, 16, 676–687.

-              Townsend, M., Kladder, V., Ayele, H., & Mulligan, T. (2002). Systematic review of clinical trials examining the effects of religion on health. Southern medical journal, 95(12), 1429-1435.

-              Woods, T.E.; Antoni, M.H.; Ironson, G.H.; Kling, D.W. Religiosity Is Associated with Affective Status in Symptomatic HIV-Infected African-American Women. J. Health Psychol. 1999, 4, 317–326.

نویسندگان

محمود شکوهی تبار

گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.

نورا کمالیون             

دانش‌آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور آران و بیدگل، اصفهان، ایران.            

پرستو فرجی             

گــروه تحقیقــات خــون و انکولــوژی، بیمارســتان آموزشــی خدماتــی درمانــی بهرامــی، دانشــگاه علــوم پزشــکی تهــران.